De verbeelding van geschiedenis in film

Historische films geven nooit een juiste weergave van de gepresenteerde geschiedenis. De vraag is of we dat van deze films ook moeten verwachten.

Vorig jaar, toen Steven Spielberg’sLincolnuitkwam, was het weer eens zo ver. Zoals wel vaker gebeurt wanneer er een grote historische film uitkomt, werden er ook nu volop stukken geschreven waarin geanalyseerd werd in hoeverre de film historisch accuraat was. Op zich geen probleem, want deze stukken kunnen leerzame en interessante mini-geschiedenislesjes zijn. Het wordt echter wat vreemd wanneer een stuk concludeert datLincolnniet historisch accuraat en daarom geen goede film is. Of dat het juist wel een goede film is omdat het de geschiedenis juister presenteert dan bijvoorbeeld Quentin Tarantino’s Django Unchained - die andere film van dat jaar waarin de focus op slavernij lag.Lincolnis wat mij betreft een betere film danDjango Unchained, maar dat heeft niets te maken met het feit dat die film een ‘juistere’ weergave van de geschiedenis presenteert.

Het is vrij nutteloos om een film te bekritiseren vanwege zijn gebrek aan historische accuraatheid. En het wordt pas echt problematisch als daarbij wordt geïmpliceerd dat andere films wel op een goede manier de feiten van de geschiedenis weergeven. Er is geen enkele film die een volledig juiste weergave presenteert van de historische periode of persoon waar de film over gaat. Dat kan simpelweg ook niet. Je kunt niet een gehele geschiedenis in een film van ongeveer twee uur bespreken. Per definitie moet je als filmmaker belangrijke gebeurtenissen schrappen of veranderen. Dat moet niet alleen vanwege de lengte, maar ook vanwege het feit dat de film een bepaald dramatisch effect wil bereiken. De film zal hierdoor nooit een objectieve, feitelijke weergave van de geschiedenis zijn. En dat is, zoals we hieronder zullen zien, niet erg. Het wordt pas een probleem als de film pretendeert dat het wel een objectieve, feitelijke weergave van de geschiedenis is, en om die reden geroemd wordt.

Bloody Sunday

In 2002 brak regisseur Paul Greengrass door metBloody Sunday over het bloedbad in Noord-Ierland op 30 januari 1972. Op die datum werden, na een vreedzame demonstratie, 14 Noord-Ierse jongeren vermoord door Britse soldaten. Greengrass, die later bekend zou worden als regisseur van onder andereThe Bourne Ultimatum, presenteert zijn film als een serie van live nieuwsreportages. Hij filmt alles vanuit de hand met een camera die constant met de actie mee trilt. Ook doet hij alsof de camera, vanwege de chaos, de actie niet kan volgen. Door dit alles geeft Greengrass ons de indruk dat we zitten te kijken naar een objectieve registratie van die bewuste zondag, gemaakt door een stel camera’s die zich toevallig op de juiste plek bevonden. En dat hetgeen we zien de absolute, onbetwiste waarheid van die dag is. Maar natuurlijk is dat niet zo. Hij laat in zijn film heel duidelijk zien dat de Britten de hoofdschuldigen waren voor het bloedbad van die dag. In een conventionelere film zou dat niet zo'n groot probleem zijn, maar deze film presenteert de gebeurtenissen op Bloody Sunday als objectieve, onbetwiste feiten. Toen de film echter in 2002 uitkwam liep het onderzoek naar de exacte rol van de Britten nog steeds. Bloody Sunday’s claim van authenticiteit is ook problematisch, simpelweg vanwege het gebruik van acteurs. Als je claimt dat je film een objectieve, authentieke weergave is van Bloody Sunday en dan acteurs gebruikt om echt bestaande mensen na te spelen, impliceer je wel een beetje dat de emoties van de acteurs en die van de echte slachtoffers even authentiek zijn. Dat is natuurlijk niet zo.

Interactie met de geschiedenis

Betekent dit dan dat historische films nutteloos zijn en niet gemaakt hoeven worden? Zeker niet! Ze zijn nuttig alleen al vanwege het feit dat ze een discussie losmaken over de geschiedenis die ze presenteren. Bovendien doen de meeste (en de beste) historische films ook meer dan slechts een historische beschrijving geven van hun onderwerp. Ze gebruiken ook de geschiedenis om een punt te maken over een bepaald onderwerp. Om terug te keren opLincoln, die film gebruikt Abraham Lincoln’s gevecht tegen slavernij om te laten zien hoe moeilijke politieke beslissingen genomen worden. Het laat zien dat veel ideologische beslissingen meer uit pragmatisch dan uit ideologisch oogpunt worden genomen en dat ze vaak ook alleen maar zo genomen kunnen worden. Ook laat de film heel goed de manipulatieve macht van woorden zien, en hoe we ermee kunnen spelen zodat we er alles in kunnen zien wat we willen. Dit zijn nogal cynische inzichten en juist daarom is het zo interessant om ze te betrekken op de afschaffing van de slavernij, waarvan wij graag willen geloven dat het gebeurde vanwege de goedheid van de mens.

Er wordt dus nog steeds vaak van historische films verwacht dat ze een volledig feitelijke weergave van de geschiedenis geven. Gelukkig zijn er recentelijk enkele films uitgekomen die direct tegen dit idee ingaan door een volledig eigen interpretatie van de geschiedenis te geven, waarbij de filmmakers ook ruimhartig toegeven dat ze zich niet ze bekommerden om de feiten. Daarbij hebben ze vaak interessante dingen te zeggen over hoe wij geschiedenis zien en over de relatie tussen geschiedenis en (populaire) cultuur.The Butler, Lee Daniels nieuwste film over een zwarte butler die voor 8 Amerikaanse presidenten werkte, was een grote hit in de VS. Dit ondanks het feit dat de rollen van presidenten als Ronald Reagan en Richard Nixon gespeeld worden door acteurs die totaal niet op hen lijken. Enkele critici merkten op dat dit niet zonder reden is. Het is een kritiek op de vele Hollywood films waarin zwarte/etnische personen worden gespeeld door acteurs van wie het uiterlijk ook vaak niet overeenkomt met het personage dat ze spelen.

De beste van dit soort films zijn echter Woody Allen’s Midnight in Paris, Roland Emmerich’sAnonymousen natuurlijk Tarantino’sInglourious Basterds. Tarantino’s fantastische film verdient een apart artikel, maar overAnonymouskan hier wel wat gezegd worden. Die film werd behoorlijk bekritiseerd, omdat de theorie over de echte identiteit van de schrijver van Shakespeare’s boeken die daarin naar voren komt volkomen onzin zou zijn. Maar wie die theorie echt gelooft na het bekijken van de film is wel erg goedgelovig. Die theorie dient vooral als kapstok voor een kostuumdrama dat veel levendiger is dan de gemiddelde film in dat genre. Wat de film echter nog interessanter maakt is het feit dat het Shakespeare’s werk gebruikt om te laten zien hoe ons denken over een bepaald tijdperk wordt beïnvloed door de populaire cultuur van dat tijdperk. Daarnaast laat het zien hoe de populaire cultuur van een bepaalde tijd en plaats wordt beïnvloed door de maatschappelijke context. Dit zijn veel boeiendere inzichten, die veel minder goed naar voren zouden komen in een brave film die een feitelijke weergave wil geven van het leven van Shakespeare.

Anonymus was net alsInglourious Basterds, Midnight in ParisenThe Butler een succes, zowel bij critici als bij het publiek. Het is te hopen dat deze minitrend van films die heel vrij omgaan met de geschiedenis nog even doorzet Het heeft films opgeleverd die gedurfd en origineel zijn. Bovendien dagen deze films ons echt uit om na te denken over hoe wij de geschiedenis zien en hoe het ons gepresenteerd wordt. En dat is misschien wel het belangrijkste wat een historische film kan doen.