De waarheid wordt het slachtoffer van het vermaak.
Vandaag de dag is het haast ondenkbaar dat Duitsland zich haar oorlogsverleden niet herinnert, maar in de decennia na de Tweede Wereldoorlog was het bespreken van de pijnlijkste oorlogsdaad, de Holocaust, dusdanig taboe dat de omvang van de gruwel voor de volgende generatie verzwegen bleef. Het zou tot halverwege de zestiger jaren duren voordat de naam Auschwitz het Duitse collectieve bewustzijn binnendrong, toen dan eindelijk de eerste oorlogsmisdadigers door de Duitse rechtbank zelf veroordeeld werden. Met Im Labyrinth des Schweigensis er, rijkelijk laat, een film geproduceerd die het maatschappelijk stilzwijgen van de genocide en de pogingen de leugens van tafel te schuiven in kaart brengt. Helaas pleegt de film zowel een pamflet voor de waarheid als een spannend stuk entertainment te zijn, en die combinatie wringt.
Wat is een 'Auschwitz'?
Im Labyrinth des Schweigens speelt anno 1958 en handelt over de jonge jurist Johann Radmann, een ambitieuze knul met een opmerkelijk hoog ontwikkeld gevoel voor rechtvaardigheid. Opgegroeid in de jaren na de oorlog is hij een kind van hetWirtschaftswunder, de snelle economische opbouw die West-Duitsland onderging na WO II. De tijden zijn voorspoedig, de volksgeest is optimistisch en niemand zit te wachten op het oprakelen van het oorlogsverleden. Als Radmann, die zich vooral bezig moet houden met kruimelzaken als boetes voor te hard rijden, kennismaakt met een gedreven journalist die bij hem de term Auschwitz introduceert, gaat zijn juristenhart sneller kloppen. Een ondergeschoven zaak waarin een oudere Joodse man tracht een als docent werkzame ex-kampbewaker voor het gerecht te dienen, blijkt onweerstaanbaar. Ondanks de hoon van zijn collegae neemt Radmann de zaak aan, maar al snel blijkt het slechts het topje van een gigantische ijsberg bestaande uit het bevroren bloed van Holocaust-slachtoffers. Vervolgens begint de schier onmogelijke opgave de gehele staf van het grootste Duitse vernietigingskamp veroordeeld te krijgen in eigen land, waar de naam Auschwitz ofwel volslagen onbekend is, of wordt afgedaan als propaganda van de geallieerde bezetters.
Goed en fout
Dat Im Labyrinth des Schweigens een lans placht te breken voor het vaak genegeerde feit dat de oudere generatie Duitsers na de oorlog de waarheid voor de jongere verzwegen probeerde te houden is prijzenswaardig, maar de poging van de film om tegelijk een spannende thriller te wezen is dat niet. Als historisch verantwoord kan het eindresultaat niet omschreven worden. De drie openbare aanklagers die jarenlang werkten aan de voorbereiding van het Duitse Auschwitz-proces worden gemakzuchtig gereduceerd tot één fictief personage. Uiteraard is een dergelijke constructie in de annalen van de film schering en inslag en op zich was het acceptabel geweest als het een betere hoofdpersoon had opgeleverd. Radmann is jong en naïef en bedient zich van een ongeloofwaardig zwart/witte opvatting van goed en slecht als een stereotype held. Uiteindelijk vertaalt zijn speurtocht en de grootscheepse tegenwerking die hij daarin ondervindt zich naar de opvatting dat alle Duitsers van de vorige generatie SS'ers waren en voor het gerecht gesleept moeten worden. Een verre van reëel besef, waardoor het plot de arme kerel naar een voorspelbare afglijding naar een gebroken relatie en een drankprobleem laveert. Desondanks weet zijn ethisch fatsoen hem er bovenop te helpen om zijn nobele taak af te maken. Hoe hij zo overdreven rechtschapen komt blijft een vraagstuk dat afgedaan wordt met een foto van zijn vader met inspirerende tegeltjestekst. Dat ook zijn eigen pa de handen niet schoon hield in de oorlog is de logische volgende stap, die slechts opgelost kan worden door de potsierlijke verklaring dat het oorlogsverleden van het Duitse volk met meer nuance dan uitsluitend in termen van goed en kwaad belicht moet worden. Niet bepaald een openbaring.
Dromen over Mengele
De afloop is bekend, want Duitsland kan heden niet beschuldigd worden van het ontkennen van haar oorlogsmisdaden. Die kennis haalt behoorlijk de angel uit het thrilleraspect van de film en daarmee uit de beleving vanIm Labyrinth des Schweigensin zijn geheel. Hoewel niet ontkend mag worden dat de achterliggende historische inhoud van de film boeiende vragen en bij vlagen puike dialogen oplevert, overheerst de drang naar het bieden van spannend vermaak. In een poging het bureaucratische kwaad van de Duitse vernietigingsmachine een angstaanjagend gezicht te geven, ontwikkelt Radmann een ongezonde fixatie met kampdokter Josef Mengele. Vervolgens probeert hij vaak ten koste van de rest van het onderzoek de beul bij de kraag te vatten, een obsessie die zich vertaalt naar fletse droomscènes en achtervolgingen. Ongetwijfeld door de producenten spannender geacht dan het eindeloos doorspitten van dossiers en het aanhoren van getuigenissen, maar niet hoe het proces tot stand kwam, en eens temeer weet iedereen met een beetje kennis van de geschiedenis dat Mengele nooit gepakt is.
Waarheid in het doolhof
De sterkere momenten van de film liggen in de scènes die nauwer betrokken zijn bij de feiten en het oordelen over de schuldvraag aan de kijker zelf overlaten. De immense tegenwerking van de autoriteiten, de vraag hoe relevant het is dat de kinderen kennis hebben van de wandaden van hun ouders, in het aanstippen van dergelijke kwesties toont de film zich intrigerender dan in Radmanns irrationele duel met Mengele. Een politie-officier die een opsporingsbevel van een oorlogsmisdadiger “in beraad” neemt door het onder de ogen van de aanklager glimlachend in de prullenmand te smijten, is een stuk schokkender dan de sensationele verhalen over de gruweldaden van een kamparts.Im Labyrinth des Schweigenshad er baat bij gehad als de entertainmentfactor er vaker het zwijgen toe had gedaan, omdat juist daardoor de film verzandt in een doolhof waarin de waarheid zoek is geraakt.
Conclusie
Voor een film die placht een lofbetoon te zijn aan de harde, lange weg naar de onbetwistbare waarheid neemtIm Labyrinth des Schweigens het zelf helaas niet altijd even nauw met de feiten. Uit de diverse betrokkenen die het Auschwitz-onderzoek leidden is één fictief personage gedistilleerd, dat vervolgens op een voorspelbaar spoor van persoonlijke obstakels stuit in een flets dramatisch narratief. Dat de film toch stof tot nadenken levert is hoofdzakelijk te danken aan de interessante historische materie en het onthutsende beeld van de bureaucratische tegenwerkingen in de strijd het verstikkende stilzwijgen te doorbreken. Desondanks was een minder naar vermaak hunkerende bewerking van de geschiedenis hier gepaster geweest.
