In retrospect: Barry Lyndon (1975)

Het is 40 jaar geleden dat Stanley Kubrick's Barry Lyndon in de bioscoop verscheen. Hoog tijd om de reis naar de 18e eeuw weer eens te maken.

Barry Lyndonopent bij een scheef gemetseld muurtje, dat als een slang door het glooiende Ierse landschap kronkelt. In de verte staan vijf mannen; twee tegenover elkaar met pistool in de aanslag, de andere drie kijken toe. De verteller verbreekt de stilte:"Barry's father had been bred, like many other young sons of genteel family, to the profession of the law."De twee mannen richten de vuurwapens op elkaar."And there is no doubt he would've made an eminent figure in his profession..." Twee rookpluimpjes verlaten de pistolen; één van de mannen valt knullig achterover."... had he not been killed in a duel, which arose over the purchase of some horses."

Deze openingsscène biedt de perfecte inleiding voor Kubricks kostuumdrama. Het geeft een voorproefje van de majestueuze locatiefotografie, en laat de kijker weten dat het melodrama dat het genre vaak met zich meebrengt in deze film ver te zoeken zal zijn. Voor de cinematografie werd John Alcott bekroond met een Oscar, en het is niet moeilijk voor te stellen waarom. Zowel de exterieuren als de scènes binnen zijn minutieus samengesteld (om de specifieke gloed van kaarslicht te simuleren gebruikte Kubrick lenzen ontworpen voor het vastleggen van de maanlanding). Waar iedere glimp van het golvende Ierse landschap je de adem beneemt, voelen de monsterlijk grote ruimtes vaak onverwacht claustrofobisch aan. Een cliché lijkt voor deze film waarheid: ieder shot zou zo ingelijst en aan de muur gehangen kunnen worden.

Nietig

Kubrick gebruikt zijn long shots echter niet alleen als pure visuele prikkeling. Ze dienen ook om te reflecteren op de kleine impact die de steeds egocentrischer wordende keuzes van zijn hoofdpersonage hebben binnen het grotere plaatje. Veel shots starten in medium, waarna Kubrick de tijd neemt om uit te zoomen totdat zijn onderwerp niets meer dan een mensfiguur in de verte is, bezwijkend onder de immensiteit van de natuurlijke landschappen en kolossale gebouwen. Dat de regisseur met weinig sympathie naar zijn personage kijkt is snel duidelijk. Maar afkeer is het ook niet. Apathie ligt dichter bij de waarheid.

Tweeluik

Op eenzelfde koele wijze waarop Kubrick de camera inzet, reageert hoofdpersoon Redmond Barry op alles wat er om hem heen gebeurt. In het begin van het film blijkt Redmond een erg nauwe relatie met zijn nicht te hebben, die tot zijn grote verdriet - één van zijn weinige zowaar oprechte momenten van emotie - zal trouwen met een welvarende Engelse kapitein. Redmond kan dit moeilijk accepteren en daagt de man uit tot een duel. Als hij denkt de man met een extra lichaamsopening achter te hebben gelaten, slaat hij op de vlucht. Een helder doel heeft hij niet, waar de weg hem zal leiden in moeilijk te zeggen. Zijn oppervlakkige wil naar meer en een klaarblijkelijk talent voor improvisatie zorgen ervoor dat hij in dienst van twee verschillende Europese legers belandt, wordt gerekruteerd als spion voor de Pruisen, een professionele kaartspeler helpt met structureel vals spelen, en uiteindelijk een rijke Ierse gravin (Marisa Berenson) trouwt. En dat allemaal voor de pauze. Maar waar Redmond in het eerste deel van de film steeds hoger op de sociale ladder weet te klimmen, zien we in de tweede helft zijn onvermijdelijke ondergang.

Gedurende de opkomst en ondergang van Redmond Barry blijft de film hem steeds in nieuwe situaties met toenemend excentrieke karakters gooien, altijd met een spottende knipoog naar de periode en het genre. Zo zou een scène waarin hij overvallen wordt door een struikrover simpel kunnen dienen als een reset voor de positie van het karakter, maar inBarry Lyndon verandert deze interactie bijna in een korte film op zich. De man blijkt namelijk een welgeklede en -bespraakte man die eerst galant vraagt hoe het met Redmond gaat. Pas na deze vriendelijkheden stelt hij: “Now I’m afraid that we must get on to the more regrettable stage of our acquintance.” Door de losstaande positie van dit soort taferelen in een onvoorspelbare structuur voelt Barry Lyndoneen beetje aan als een omgekeerde versie van Scorsese'sAfter Hours. In deze zwarte komedie wil de protagonist alleen maar naar huis, maar de wereld om hem heen zit hem op steeds venijnigere wijze in de weg. De toekomst lijkt hierbij steeds in een dichte mist gehuld. Ook inBarry Lyndon kunnen kijker en personage niet ver vooruit kijken. Maar waar de hoofpersoon inAfter Hours bespeeld wordt door zijn bizarre omgeving, heeft Redmond Barry zelf de teugels in handen. Hij zet de situaties naar zijn hand, ondanks dat de sullige gezichtsuitdrukking van de perfect gecaste Ryan O'Neal lijkt te verraden dat hij geen benul heeft hoe hij dit voor elkaar krijgt.

De reis van Redmond Barry voert de kijker van vignet naar vignet, waardoorBarry Lyndoneen reis lijkt door een museum vol 18e-eeuwse kunst, van schilderij naar schilderij. De verhalen achter de composities komen tot leven, zonder dat wordt toegegeven aan de neiging om de periode excessief te romantiseren. Redmonds wil naar meer blijkt, zoals verwacht, gedoemd. Het slot zet zijn reis nog eens met schrijnend sarcasme in perspectief:"It was in the reign of George III that the aforesaid personages lived and quarreled; good or bad, handsome or ugly, rich or poor, they are all equal now."