In retrospect: The Phantom Carriage

De jaarwisseling, een tijd van goedkope alcoholische dranken, het tot vervelens toe ophalen van suffe herinneringen en het maken van goede (lees: te breken) voornemens. Helaas spelen maar twee van deze ingrediënten een rol in de avond van de hoofdpersoon vanThe Phantom Carriage, een Zweedse film die bijna een eeuw geleden verscheen.

Stomme films hebben iets magisch. Het pure spel van licht en schaduw maken monochrome werelden anders dan die we in kleur creëren, en door het ontbreken van gesproken dialoog lijkt het alsof wij – als 21e eeuwse kijkers - naar een ander universum staren. Het verschilt zo van de manier waarop wij de wereld om ons heen waarnemen, dat de verhalen zich af lijken te spelen buiten ons begrip van tijd en ruimte. Personages en hun worstelingen krijgen hierdoor iets sprookjesachtigs of zelfs mythisch. Wanneer we de hoofdpersoon inThe Phantom Carriage ontmoeten, zien we geen sociaal-realistische portret van een specifieke Zweedse zonderling, maar een belichaming van algehele malaise. De monochromie rukt het karakter uit zijn periode en omgeving, en vertaalt zijn melancholie naar een universeel gevoel van weemoed.

Kerkhof

De dronkenlap die getroffen wordt door deze weemoed is David. In het laatste uur voor de jaarwisseling drinkt hij samen met wat mede-bierfanaten zijn dagelijkse problemen weg op het kerkhof. Tussen de slokken door vertelt hij zijn compagnons over een verhaal dat een oude vriend hem eens vertelde. Volgens de legende zou de persoon die als laatste voor klokslag twaalf uur het loodje legt, het jaar daarop de zielen van de overledenen moeten verzamelen.

Middernacht

Een kleine twintig minuten later komt David erachter dat het niet slechts een mythe is. Wanneer hij slaags raakt met zijn drinkmaatjes krijgt zijn hoofd een klap met een fles, waarna hij levenloos neervalt. Zijn ziel verlaat – door middel van een knap staaltjesuperimposition– zijn lichaam, waarna hij oog in oog komt te staan met Georges, de vriend die hem ooit het verhaal influisterde. Het afgelopen jaar heeft de beste man als verijdeldegrim reaper de taak waarover hij vertelde op zich moeten nemen, en nu David dit jaar als laatste ter ziele is gegaan, zal hij het stokje aan hem overdragen.

Tijdens het weerzien van de twee oude vrienden leren we dat Davids gezinsleven pas ontspoorde toen Georges zijn leven binnentrad. In een lange flashback springen we terug naar dit moment. Davids verval in dronkenschap vervreemdt hem van zijn vrouw en kinderen, die besluiten hem achter te laten. Na een lange zoektocht komt hij op oudejaarsdag een jaar geleden terecht bij een nieuwe post van het Leger des Heils. Edit, een jonge zuster, laat hem ondanks het late tijdstip binnen. Terwijl hij een dronken roes wegdroomt op een schone matras, naait de ijverige verpleegster de gaten in het vod dat hij een ‘jas’ noemt dicht. Wanneer hij de volgende ochtend wil vertrekken, vraagt ze hem over een jaar terug te komen. Ze heeft namelijk gebeden dat de eerste bezoeker een goed jaar zal hebben en wil weten of God haar gebed zal hebben gehoord. De engelachtige Edit komt van een koude kermis thuis als David de vers aangebrachte lappen stof van zijn jas scheurt en het pand uitbeent.

Zoals we weten is hij er een jaar later niet veel beter aan toe. Wat hij niet weet is dat Edit zich op dat moment eveneens op de drempel des doods bevindt. In de nacht dat ze zijn jas repareerde, kreeg ze een volle lading ziektekiemen binnen, waardoor ze nu in haar sterfbed wegkwijnt. De tuberculose die haar velt zorgde in het Zweden van de jaren ’20 nog voor vele sterfgevallen. Het boek waar de film op gebaseerd is was dan ook in eerste instantie bedoeld om meer bewustwording onder het Zweedse volk te creëren over deze ziekte. Ook in de film vinden we nog nadruk op de wijze waarop (men dacht dat) het overgedragen kon worden, bijvoorbeeld door gehoest en geproest, of via kledingstukken. Hoewel inThe Phantom Carriage nog restanten van deze voorlichtende functie te vinden zijn, lijkt de fles toch het grootste gevaar te waarborgen. Het is Davids alcoholisme die hem wegdrijft van zijn familie en uiteindelijk (letterlijk) oog in oog doet staan met de dood.

Doorzichtige schim

Selma Lagerlöf beschreef ooit dat ze tijdens haar eenzame schrijfsessies het idee had dat slechts een dun gordijn haar scheidde van een andere wereld. Deze nabije tastbaarheid van bovennatuurlijke elementen wordt in de film gevangen door het spookachtige resultaat dat voortvloeit uit het blootstellen van het filmmateriaal aan licht. Hierdoor laat regisseur Sjöström Davids ziel als een doorzichtige schim uit zijn lichaam oprijzen, en laat hij de mystieke verschijning van Magere Hein als een mist door de schemerige Zweedse landschappen bewegen. Het bovennatuurlijke wordt hierdoor een vanzelfsprekend deel van de wereld, zichtbaar gemaakt door de lens van de camera.

De iconische verbeelding van de dood – die later Sjöström-fan Ingmar Bergman beïnvloedde tijdens het maken vanThe Seventh Seal ­– verschilt van de manier waarop we de gekapte figuur vaak tegenkomen. Hij is geen gretige demon die likkebaardend wacht tot iemand uitglijdt naast een steile klif of in de dode hoek van een vrachtwagen fietst. InThe Phantom Carriage is hij meer een soort conciërge van het hiernamaals, veroordeeld tot het opruimen van het menselijk afval. Een tragische figuur die de last moet dragen een jaar lang mensen op hun meest nare dag te ontmoeten. Deze meelevende verbeelding van het bovennatuurlijke vult het humanistische verhaal mooi aan.

95 jaar later

Ondanks het fatalisme dat over een groot deel van de plot hangt, eindigtThe Phantom Carriage hoopvol. Nadat David getuige is geweest van als het leed dat voort is gekomen uit zijn handelen, krijgt hij een tweede kans. Dit einde weergalmtA Christmas Carol enIt’s a Wonderful Life en gelooft dat zelfs het diepste zwart nog aangelengd kan worden. Sjöströms film geldt als één van de bepalende werken in de Zweedse cinema en heeft met name een enorme invloed gehad op de eerder genoemde Ingmar Bergman (later regisseerde Bergman inWild Strawberries een 78-jarige Sjöström in de rol van een egocentrische academicus die aan het eind van zijn leven reflecteert op zijn hobbelige leven). De narratieve kapriolen van de plot en naargeestige dimensie van de special effects maken de film bijna een eeuw later nog altijd bijzonder effectief.