In retrospect: Zelig

Het is deze maand 30 jaar geleden dat Zelig in de bioscoop verscheen. Tijd om te kijken of deze film nog steeds stand houdt.

Het is gemakkelijk om cynisch te zijn over de films die tegenwoordig uit de Woody Allen machine komen. Zijn exploitatie van Europese steden zorgde in zijn laatste film,To Rome With Love, volgens velen voor pijnlijke clichés. Toegegeven,Midnight in Paris was een erg goede film, wellicht zelfs één van zijn beste. Het was hierin juist de wijze waarop hij zijn talent voor komisch schrijfwerk combineerde met een ironisch verhaal over nostalgie dat deze film bijzonder maakte. Het bekende werd geïnjecteerd met een verse impuls. Bij veel van zijn laatste films mist echter deze avontuurlijkheid. Hoe anders was het dertig jaar geleden. Toen, in 1983, kwam Allen metZelig.

Zelig is een documentaire, althans zo doet het zich voor. Het onderwerp is Leonard Zelig, een man met een wel erg opvallende gave. Zijn uiterlijk transformeert zich namelijk naar de mensen die zich in zijn omgeving begeven. Zo duikt hij onder andere op als sporter, muzikant en dokter. Ook lichaamsomvang, klasse en etniciteit zijn aan verandering onderhevig, een belangrijke reden waarom de Ku Klux Klan niet blij is met meneer Zelig. Iemand die zoveel rassen kan belichamen is natuurlijk gevaarlijk. Logischerwijs zijn zij niet de enige die problemen hebben met het hebben van een dergelijke vloeibare identiteit.

Het medicijn

Het bijzondere talent van Zelig wordt al snel opgemerkt door de wereld om hem heen. De eerste is F. Scott Fitzgerald, die ziet dat hij in verschillend gezelschap zonder moeite van een republikeins naar een democratisch discours overstapt. Wanneer Zelig langzaamaan aan bekendheid wint als ‘de menselijke kameleon’ toont dokter Eudora Fletcher (Mia Farrow) interesse in zijn afwijking. Tijdens een hypnosesessie wordt duidelijk waarom de veranderingen optreden: Zelig wil overal bij horen. Zijn doorgedreven conformisme is hier het resultaat van. Na een tijdje blijken de sessies bij Fletcher te helpen waardoor zijn afwijking naar de achtergrond verdwijnt. Dit heeft echter een akelige bijwerking: Zelig raakt steeds verder geassimileerd door de harde exclusieve cultuur die hem probeert te genezen. De man die iedereen naar de mond praatte is vervangen door een koud, afstandelijk persoon. Hij heeft het andere uiterste bereikt.

Met series alsThe Office, Modern Family enCurb Your Enthousiasm als meest gangbare voorbeelden van nepdocumentaires presenteert Zelig een sterk andere vorm. Waar de series door middel van los cameragebruik en neurotische zooms een gevoel van spontaniteit creëren, probeert Allen juist de stijl van meer afstandelijke documentaires te vangen. De talking heads zijn in alle glorie aanwezig, maar de rest van de beelden bestaat grotendeels uit zwart-witfoto’s en newsreels, ondersteund door een verteller. Veel grappen komen voort uit het plaatsen van het herkenbare smoelwerk van Woody in vreemde contexten. Bijvoorbeeld in het gareel van een speech van Hitler, of in het gezelschap van Josephine Baker. Deze stijl bevindt zich constant op de voorgrond, maar de snelle afwisseling tussen de sequenties zorgt ervoor dat het nooit aanvoelt als een zich herhalend trucje.

De vergelijking met de meer recente mockumentaries onthult echter een belangrijke tekortkoming: het ontbreken van medeleven met de trieste personages die zich in ongemakkelijke situaties bevinden. Wanneer Michael Scott enthousiast probeert de Dundies (de kantoor Oscars inThe Office) uit te reiken - zichzelf compleet voor gek zettend in de tussentijd - willen we tijdens het lachen niets anders doen dan hem uit het beschamende moment helpen. Het up-and-close format van deze stijl is erg persoonlijk.Zeligmist retrospectief gezien deze nabijheid, waardoor de film veelal afstandelijk voelt. Het gelaat van Allen is te herkennen, maar het neurotische ventje wat er vaak achter verscholen gaat blijft buiten beeld.

30 jaar later

De grote golf aan genregenoten dieZelig opvolgden mogen dan een belangrijke tekortkoming aan het licht brengen, dit maakt de film niet minder bijzonder. Er verschijnen nu eenmaal weinig films die op een dergelijk rigide wijze het format van documentaires volgen. De opzet had gemakkelijk een gimmick kunnen worden, maar Allens bespeling van het materiaal zorgt ervoor dat dit vermeden wordt. Ook binnen diens oeuvre is het een atypische film. De film zit vol met referenties naar kunstenaars, intellectuelen en psychoanalytici en zijn neurotische joodse persona komt hier en daar om de hoek kijken, maar wat betreft vorm staat het ver van de romantische komedies waar hij bekend mee werd. Hij mag in de toekomst vaker dit soort uitstapjes maken.