In Klassiekers Revisited schittert deze keer Paul Newman in een meesterlijk tegendraads gevangenisdrama.
Who the F*** is Joy Harmon? Niemand kent haar. Maar als je Car Wash Girl zegt, gaat er een lichtje branden. Joy, een New Yorkse B-movie actrice, is de sexy blondine in een dun, loszittend fladderjurkje die haar auto wast terwijl eenchain gangvan gevangenen, werkend aan de weg, met argusogen toekijkt. Geen cliché van de dubbele bodem wordt geschuwd: veel zeep, bubbels, nattigheid en suggestieve handelingen met een tuinslang. En als Joy bukt om de wielen te soppen en haar decolleté nog dieper wordt, hoor je de hilarische smeekbede van iemand uit de chain gang:“Come On baby, Pop ‘em”, dan kun je de hunkerende heren wegdragen. Het is een van de vele onweerstaanbare scènes in het gevangeniseposCool Hand Luke (1967) van regisseur Stuart Rosenberg.
De roerige jaren zestig waren hoogtijdagen voor protest en schoppen tegen het establishment. Logischerwijs leidde dit in de filmkunst tot de geboorte van de antiheld.The Graduate(1967),Bonnie & Clyde (1967) enEasy Rider(1969) toonden een andere soort held, dwars en hoekig. De belichaming van de tegendraadse antiheld was steracteur Paul Newman inThe Hustler(1961) enHud(1963). InCool Hand Lukemaakte hij de overtreffende trap: zijn personage had lak aan alles en iedereen, een oorlogsheld in verwarring, strijdvaardig, maar kwetsbaar. Een man met niets, dus niets te verliezen. Luke is de ultieme antiheld. In de snikhete plattelandsgevangenis in het diepe zuiden van de VS zit Luke Jackson (Paul Newman) zijn straf uit. Hij is opgepakt voor het op grote schaal vernielen van parkeermeters. Luke is niet te temmen: keer op keer ontsnapt hij, wordt steeds weer ingerekend en nog harder aangepakt. Zijn medegevangenen lopen met hem weg, hij is charismatisch en brengt leven in de brouwerij. De gevangenisdirecteur, The Captain (een geweldige rol van Strother Martin) heeft de Bijbel in een hand en de zweep in de ander. Luke moet leren en met zijn zweep in de aanslag roept The Captain: “What we have here is failure to communicate”(hij haalt hiermee de lijst van top honderd beste filmcitaten aller tijden).
Luke dankt zijn koosnaam aan oppergevangene Dragline (George Kennedy). Hij wint een pokerspel door te bluffen met een hand van niets. Zijn boze medegevangenen vervloeken hem, maar Luke antwoordt glimlachend: “Soms is nietsa real cool hand. Dragline lacht:“That’s my boy, Cool Hand Luke”. Weer een bijzonder scene is wanneer Luke te horen krijgt dat zijn moeder overleden is. Hij zit op zijn bed en zingt het befaamdePlastic Jesus. Dit oeroude kerklied werd in 1957 aangepast ter wille van een radiocommercial om religieuze plastic poppen aan de man te brengen, dit tot verontwaardiging van vele streng in de leer christenen.
“I don’t care if it rains or freezes long as I got my plastic Jesus, Sitting on the dashboard of my car.”
Het moet zijn: I don’t care if it rains or freezes, I am safe in the arms of Jesus.
Markant is dat Luke’s verbasterde versie de twee overheersende religies in de VS, Kapitalisme en Christendom, schitterend doet samensmelten.
Er is veel humor, ondanks of misschien dankzij de treurige ambiance. Onvergetelijk is de eierenscene waarin Luke om een weddenschap vijftig hardgekookte eieren probeert naar binnen te werken. Na afloop ligt hij uitgeteld op een tafel met zijn armen wijd als een Jezus figuur op een kruis: jazeker, de religieuze symboliek is meer dan ruimschoots aanwezig in deze film. Maar het gaat bergafwaarts met Luke en het blijft gissen waarom hij zo’n hartgrondige hekel heeft aan autoriteiten. Misschien speelt zijn oorlogsverleden hierin een rol. Toen moest hij doden op bevel van een anoniem gezag. Hij kreeg later spijt en sindsdien is zijn argwaan groot. Hij wil zich nooit meer onderwerpen aan de grillen van het gezag, nooit meer conformeren. Luke luistert alleen nog naar zijn eigen wetten. De gevechtsscène met Dragline laat Luke zien als een man die nooit opgeeft. ‘Je moet me doden’, zegt hij bebloed en nauwelijks meer in staat om op te staan… maar hij blijft komen, weer met niets. Zodoende neemt hij Dragline de overwinning uit handen, want zijn medegevangenen kunnen het niet meer aanzien en lopen weg. Ziehier een man met ongekende geestkracht en koppigheid: hij laat nooit los. Uiteindelijk krijgt The Captain dit ook door.
De lange carrière van regisseur Stuart Rosenberg (1927-2007) leverde hem weinig bekendheid op. Hij was eerder degelijk dan begaafd, maarCool Hand Luke,gekenmerkt door een ruige en strakke regie, blijft zijn meesterwerk. Paul Newman was echter al een erkende superster. Hij maakte deel uit van de grote drie van dat tijdperk samen met Warren Beatty en Steve McQueen. Hij werd genomineerd voor een Oscar voor zijn weergaloze rol alsLuke,maar moest 19 jaar wachten voordat hij er een won inThe Color of Money (1986) met Tom Cruise als tegenspeler, een vervolg op zijn rol inThe Hustler 25 jaar eerder.Naast zijn filmcarrière begon Newman een bedrijf in ingeblikt voedsel. De onderneming werd zeer succesvol, maar hij hield geen cent van de winst voor zichzelf. Tot vorig jaar had zijn bedrijf meer dan 300 miljoen dollar aan goede doelen geschonken. Hij was een filantroop pur sang en had ook een actieve sociale inborst. Hij vocht tegen alles wat onze planeet schaadt. Hij stierf in 2008, een mooi mens en een geweldige acteur. Onder Luke’s medegevangenen zien we bekende gezichten die later sterren werden: Harry Dean Stanton, Joe Don Baker en Dennis Hopper. Maar voorop George Kennedy die voor Dragline een Oscar voor beste bijrol won.
De film is gesitueerd in Florida en Conrad Hall’s cinematografie vangt heel raak de lome sfeer van het diepe zuiden (hoewel de film in Californië gedraaid werd). De soundtrack is van de veel bekroonde Lalo Schifrin aangevuld met de virtuoze, sfeervolle gitaar van jazzlegende Barney Kessel. Gitarist Ry Cooder heeft goed geluisterd en deed het jaren later dunnetjes over bijParis, Texas (1984). Het gevangenisdrama is een genre met vele hoogtepunten:Fugitive from a Chain Gang (1932), Clint Eastwood’sEscape from Alkatraz(1979) enPapillon (1973) om er een paar te noemen. MaarCool Hand Lukeis onovertroffen. In 2005 erkende The United States Library of Congress de film als cultureel en historisch van belang en werd het opgenomen in the National Film Registry. Paul Newman’s vertolking van Luke Jackson staat nog altijd onverminderd hoog in de vele lijsten van onvergetelijke filmpersonages. Zoals een medegevangene zei: “Hell, Luke’s a Natural Born World Shaker.” En zo is het. Ga dat (weer) zien.
