Elser - recensie

Op 8 november 1939 liet meubelmaker Georg Elser een bom ontploffen in Munchen, waar Hitler een toespraak hield. De nazileider had de plek van de aanslag echter eerder verlaten dan verwacht. Regisseur Olivier Hirschbiegel portretteert Elser in een historische speelfilm. Hoe kwam deze man tot zijn verzetsdaad?

Drijfveren

In 1989 kwam Klaus Maria Brandauer al met een film overElser, die vooral ging over de manier waarop hij zijn bom fabriceerde en zijn ontstekingsmechanisme installeerde in de Burgerbraukeller in Munchen, waar Hitler - zoals elk jaar op 8 november - een toespraak hield om de putch van 1923 te herdenken. Hirschbiegel laat vooral zien, hoe Elser ertoe kwam om een serieuze poging te wagen om Hitler en zijn trawanten (Goring, Himmler en Goebbels) uit de weg te ruimen. Wat dreef hem ertoe om deze actie te ondernemen, terwijl anderen gedwee orders opvolgden of zwegen? Hirschbiegel begint met spannende shots van Elsers clandestiene werkzaamheden in de bierkelder, waar hij zich liet opsluiten en zijn bom installeerde in een pilaar achter het spreekgestoelte. Hijgend en zwetend, met gestriemde handen en bebloede knieen en een zaklantaarn in de mond, zien we hem de pilaar uithollen en het explosieve materiaal met ontstekingsmechanisme en tijdafstelling daarin plaatsen.

13 minuten

Een jaar eerder - op 8 november 1938 - had hij de speech van Hitler bijgewoond en geconstateerd dat het mogelijk moest zijn het onheil van een totale oorlog af te wenden door de ophitser ertoe definitief uit te schakelen. De feiten zijn bekend. De bom ontplofte zoals gepland om 21.20 uur. Er vielen zeven, uiteindelijk acht doden en vele gewonden. Omdat er door het slechte weer geen vliegtuigen opstegen, nam Hitler de trein naar Berlijn, waar hij nog een belangrijke vergadering met zijn generaals had over aanvallen in westelijke richting. Daarom was hij eerder aan zijn rede begonnen en ook eerder vertrokken, 13 minuten voordat de bom ontplofte. Elser werd aan de grens met Zwitserland aangehouden, en voor verhoor door de Gestapo overgebracht naar Berlijn. Uiteindelijk wordt hij - in opdracht van Hitler zelf - met een nekschot gedood in kamp Dachau op 9 april 1945, 20 dagen voor de bevrijding ervan door het Amerikaanse leger.

In Berlijn proberen de leider van de Kriminalpolizei (Burghart Klaussner) en van de Gestapo (Johann van Bulow) Elser (Christian Friedel) tot een volledige bekentenis te dwingen. Ze kunnen niet geloven, dat hij in zijn eentje gehandeld heeft. Hitler is overtuigd van een groot komplot. Ze zetten Elser onder druk en folteren hem op beestachtige manier, maar deze negeert hen en blijft bij het feit, dat hij alles zelf heeft gepland en uitgevoerd. Hij kon niet anders, toen hij tot het inzicht was gekomen, dat Hitler een catastrofe voor zijn land betekent. Hij bezweert dat hij geen lid is van de communistische partij, dat hij niet in opdracht van wie dan ook heeft geopereerd. "Ik ben een vrij man", zegt hij, "als een man niet vrij is, sterft alles." Tussendoor zien we lange flashbacks van Elsers leven in Zwitserland, en in zijn geboortedorp in de Schwabische alpen, waar hij geniet van zijn vrijheid, van het maken van muziek, de omgang met vrienden en de aaandacht van vrouwen en wordt verliefd op Elsa (Katharina Schuttler).

Hirschbiegel, bekend vanDas Experiment (2001) enDer Untergang (2004), legt vooral de nadruk op de wrede verhoren en folteringen. de isoleercel met felle lampen, zweepslagen over het hele lijf en gloeiende schroevendraaiers onder de nagels. Hij accentueert deze gruwelijkheid door de camera ondertussen ook te richten op de stenografe die op de gang onbewogen een boek zit te lezen. Terwijl Hirschbiegel zich inDer Untergangconcentreert op Hitler in zijn bunker, schetst hij in de flashbacks vanElservooral hoe de man het leven in zijn dorp in de loop van de jaren dertig ziet veranderen. Steeds meer bruinhemden, optochten en festiviteiten van nazi's, vrienden van het rode front worden opgepakt en gevangen gezet in kampen, een vrouw wordt op het dorpsplein aan de schandpaal genageld, omdat ze het met een jood doet. De meerderheid past zich aan of doet er het zwijgen toe. Elser hoort ook, hoe op macroniveau de dreiging van een totale oorlog toeneemt: Guernica, de Anschluss van Oostenrijk, de aanval op Polen, de annexatie van het Tsjechische Sudetenland. Zijn verhouding met Elsa komt steeds meer onder druk te staan door het geweld van haar man, de vroege sterfte van hun liefdesbaby, zorgen om levensonderhoud. Blauwe hemel, gespartel in de Bodensee, joie de vivre en de womaniser Georg bestaan niet meer. Elser realiseert zich steeds meer, dat er iets fundamenteels moet gebeuren. Maar in zijn omgeving lijkt hij de enige te zijn.

De verhoorsessies en de scènes uit het leven van de dertiger Elser zijn knap met elkaar verweven. Elsa blijft zijn grote liefde. Hij bekent pas echt, nadat zij in de verhoorkamer is gebracht. Zij is de rode draad in zijn leven op het platteland, en daarna. Ook in gevangenschap blijft Elser uitkomen voor zijn mening en geeft niet toe. Hij vertegenwoordigt niet een groep of partij, maar hij wil een vrij en zelfstandig individu zijn. In hoeverre deze biopic de feiten volgt en in hoeverre de feiten - vooral over de liefde - zijn ingevuld, aangekleed en ingekleurd met de fantasie van scenarioschrijver Fred Breinersdorfer en zijn dochter Leonie-Claire, wordt niet helemaal duidelijk. Feit voor mij is wel dat Christian Friedel zijn rol van Elser genuanceerd en overtuigend speelt.

Conclusie

Hirschbiegel heeft een interessante biopic gemaakt over een man die de wereld had kunnen veranderen, waarin hij vooral inzichtelijk en voelbaar maakt hoe deze eenling tot zijn (mislukte) actie kwam.