Laurent Cantet (Entre les Murs, 2008) wisselt nogal eens van genre, tijdsperiode, land en taal. Retour à Ithaquesspeelt op een dakterras in Havanna waar vijf vrienden, vijftigers inmiddels, bij elkaar zijn om de terugkeer van een van hen (Amadeo) te vieren. De levendige reunie haalt veel overhoop. Wat is er over van het jeugdig idealisme, waarom ging Amadeo weg en waarom komt hij juist nu - na 16 jaar ballingschap - terug?
Ithaka
'Terug naar Cuba' zou geen goede titel zijn geweest. Cantet tracteert ons niet op pitoresque plaatjes van Cuba's vervallen schoonheid. We zien niet meer dan het huis, vooral het dakterras, met uitzicht op de Malecon-boulevard, en daarachter de oceaan. Alleen de geluiden van de stad dringen door, het geruzie van een echtpaar, het slachten van een varken. Ithaka is het eiland waar Odysseus na al zijn omzwervingen terugkeerde, in het algemeen de plek waar je weer belandt, als je ouder bent. "Bereik het eiland als je oud bent", dichtte Kavafis in zijnIthaka, door filmmaker Leendert Pot gevisualiseerd in zijn filmdichtIthaka. Zijn vrienden zijn verheugd over Amadeo's terugkeer uit Spanje. Er wordt gelachen en gedronken, gezongen ook (The Beatles en The Mama's en the Papa's!), maar naarmate de avond en de nacht vorderen, slaat de stemming om. De warme sfeer van vriendschap verdwijnt nooit helemaal, maar als tegen de ochtend ieders kaarten op tafel liggen, overheerst ontnuchtering.
Idealen
Feit en proces van een reunie komen in veel films en romans voor. Jeugdherinneringen worden opgehaald, idealen van toen blijken inmiddels vervlogen te zijn. De personages inRetour à Ithaque, gebaseerd op verhaallijnen uit een roman van de Cubaanse schrijver en co-scenarist Leonarda Padura, vertellen het verhaal van een verloren generatie, die in de jaren '70 opgroeide met de idealen van de Cubaanse Revolutie, en die ten gevolge van de 'speciale periode' na de val van het Sovjet Imperium in de jaren '90 ontgoocheld raakte en moest zien te overleven. De zwarte man Aldo, die in Angola heeft gevochten en nu zijn handen verpest in een batterijfabriek, blijkt niet zonder dat geloof van toen te kunnen. De schilder Rafa is wel van de drank af maar schildert niet meer. Eddy wil een goed leven en is niet vies van corruptie. Tania, de vrouw in het gezelschap, verdient hoegenaamd niets als oogarts; haar man en kinderen zijn geëmigreerd. Zij is degene die Amadeo het vuur na aan de schenen legt. Waarom hij wegging en niet terugkeerde, toen zijn vrouw aan kanker stierf, komen we aan het slot van de film te weten. Dan blijkt ook dat terugkeer op Cuba voor Amadeo betekent dat hij terug is bij zijn schrijverschap.
Klassiek
Cantet maakt geen gebruik van flash backs en hij verplaatst de handeling niet naar andere locaties (zoals Scola dat doet in zijnLa Terrasse). Hij houdt zich strict aan het klassieke principe van eenheid van plaats en tijd. Het gevaar van toneelmatigheid ligt daarmee op de loer. Dat de film geen theatraal stuk wordt, is te danken aan de intensiteit en levendigheid, waarmee de Cubaanse acteurs hun rol spelen. Ieder laat op eigen wijze zien hoe ze het product van een mislukte utopie zijn. Behalve de vijf vrienden zien we ook de moeder en de zoon van Aldo. De laatste vertegenwoordigt een generatie, die de politieke hartstocht van het verleden niet kent, noch enige verwachting heeft van de toekomst.
Conclusie
Retour à Ithaque heeft soms iets kunstmatigs, maar het internse spel van de cast zorgt ervoor dat we een boeiend en nostalgisch portret zien van een generatie die terugkijkt op gebroken idealen en geknotte levens.
