Spetters - recensie

In 1980 door filmcritici verguisd, maar nu gerestaureerd en omarmd. Uit nostalgie of is nu pas duidelijk dat Spetters gewoon een goede film is?

De voorgeschiedenis en de ontvangst vanSpetters is op zijn minst even fascinerend als de film zelf. Regisseur Paul Verhoeven had met films alsWat Zien Ik(1971),Turks Fruit(1973),Keetje Tippel(1975) enSoldaat van Oranje(1977) al flinke kassuccessen behaald, samen met zijn vaste scenarioschrijver Gerard Soeteman en producent Rob Houwer. Door een conflict met Houwer besloot Verhoeven voor zijn volgende film in zee te gaan met beginnend filmproducent Joop van den Ende. Met z’n drieën richtten ze het filmbedrijf VSE op (de eerste letters van hun achternamen). Verhoeven wilde na zijn eerdere boekverfilmingen nu een oorspronkelijke film maken over de jongerencultuur uit de lagere regionen van de samenleving, voorzien van een flinke scheut maatschappijkritiek, naast de nodige seks en geweld.

Om de financiering rond te krijgen, had Verhoeven een bijdrage nodig van het Productiefonds van de Nederlandse Film. Die vondt in eerste instantie het scenario veel te gewelddadig en de seks te expliciet. Aan zo’n in hun ogen commercieel product wilde het Fonds niet zijn naam verbinden. Toen het scenario door Soeteman helemaal werd herschreven tot een veel zoetere en meer romantische film, ging het Productiefonds alsnog overstag, ook omdat een definitieve afwijzing van een grote regisseur als Verhoeven voor hen moeilijk te verkopen zou zijn. Toen het geld eenmaal binnen was, draaide Verhoeven alsnog het rauwe oorspronkelijke scenario. Hij noemde dit achteraf "een volkomen geoorloofde guerrillatactiek".

Het verhaal is volgens scenarioschrijver Gerard Soeteman niets meer dan “een modern sprookje waarin drie ridders strijden om een jonkvrouw, waarbij de paarden zijn ingeruild voor motoren”. Centraal staan drie vrienden, de automonteur Eef de Wit (Toon Agterberg) en de timmermannen Rien Hartman (Hans van Tongeren) en Hans Blaak (Maarten Spanjer), alle drie rond de 20 jaar. Ze wonen nog thuis bij hun ouders, in een kleine plaats onder de rook van Rotterdam, en besteden al hun vrije tijd aan motorcrossen. Hun droom is ooit net zo’n goede wedstrijdrijder te worden als Gerrit Witkamp (Rutger Hauer). Als na een wedstrijd de patatkraam “De Happies-hoek” in het dorp verschijnt met de mooi Fientje (Renée Soutendijk), worden de jongens door haar tegen elkaar uitgespeeld. Fientje probeert de jongen met de meeste kansen om haar vinger te winden om zo “aan de frituurlucht te ontvluchten”. Tegelijk worstelt Eef met zijn seksualiteit en komt op een harde manier in de grote stad in aanraking met homoseks wat tot een confrontatie met zijn zeer gelovige vader leidt. Vervolgens worden door een dramatische gebeurtenis alle verhoudingen op hun kop gezet.

Het verhaal klinkt in deze tijd niet heel bijzonder, maar veroorzaakte in 1980 door de zeer expliciet in beeld gebrachte seks, geweld en verkrachting veel commotie. Allereerst werd de film door de critici bijna unaniem neergesabeld. De persvoorstelling was in Amsterdam op het moment dat de hele filmpers in Rotterdam was voor het IFFR. Na afloop leken ze in de bus terug naar de Maasstad één front te vormen. De Volkskrant noemdeSpetters “een diepzwarte poel voor personen wier geestelijke groei na drie jaar is opgehouden”. Volgens De Telegraaf was de film “een fascistoïde aandoend soort amusement,”. Ook in de samenleving kwam door de film veel los. Er werd zelfs een aktie-comité opgericht, de NASA (Nederlandse Anti-Spetters Actie) dat zoveel mogelijk vertoningen probeerde te verstoren. Volgens hen was de film seksistisch, homofoob en vrouw-onvriendelijk. Beroemd is de tv-uitzending van Sonja Barend waar tegenstanders de filmmakers bijna fysiek te lijf wilden gaan. Door al deze commotie stroomden de bioscopen wel vol,Spetterstrok meer dan één miljoen bezoekers.

Nu, 32 jaar later, lijkt de film toe aan een herwaardering. Met de hulp van Paul Verhoeven en financiële steun van Joop van den Ende is de film verbluffend goed gerestaureerd, zeker als je de grauwe en schokkerige oude kopieën ernaast legt. Ook zijn enkele in de loop van de tijd voor tv en dvd weggesneden scènes weer toegevoegd, zodat met recht weer van het origineel kan worden gesproken. En dan blijkt pas wat een sterke film het eigenlijk is. Niet alleen door het goede acteerwerk of de muziek van Ton Scherpenzeel van Kayak, maar ook door de snelle montage, zeker voor die tijd, en het dynamische camerawerk. De manier waarop geweld in beeld is gebracht, is nu redelijk gewoon. Maar de expliciete hetero- én homo-seksscènes zijn zelfs voor deze tijd zeer uitgesproken. Waar Lars von Trier met zijn nieuwste film met hardcore porno nu nog steeds tegen taboes aanloopt, had Verhoeven ruim 30 jaar geleden geen moeite om orale en anale seks te laten zien..

De soms wat ‘cheesy’ dialogen die een groot publiek moesten aanspreken, neem je als kijker graag op de koop toe. Bij herziening blijkt vooral hoe goed Verhoeven en Soeteman de tijdgeest hebben aangevoeld. De film kwam uit aan de vooravond van een periode van hoge jeugdwerkloosheid, ‘no future’ en een botsing van klassen en culturen. De personages worden levensecht neergezet, zoals niet eerder in een grote bioscoopfilm te zien was geweest. Het verhaal begint redelijk luchtig, maar krijgt gaandeweg een steeds grimmiger toon. Natuurlijk komen Verhoevens stokpaardjes als rebellie en religie voorbij, maar hier sluit het, zij het uitvergroot, aan op de toon en moraal van de film. En om de zin die Fientje tijdens een vrijscène uitspreekt: “Het leven is net een kroket: als je weet wat erin zit dan hoef je 'm niet meer.” kan je zelfs in 2012 nog lachen. Kom daar maar eens om met andere films uit die tijd.

Spetters heeft de tand des tijds goed doorstaan. Niet alleen ziet de film er na een grondige restauratie weer als nieuw uit, ook blijkt het acteren, regie en camerawerk ook anno 2012 nog steeds goed het bekijken waar te zijn. Het blijft een film die zich richt op een groot publiek, maar bevat meer grimmigheid en maatschappijkritiek dan de meeste critici destijds zagen. Als film over een zoekende en opgroeiende jeugd in een zich verhardende samenleving staat hij nog steeds recht overeind, om in de beeldspraak vanSpetters te blijven.