Terug in de tijd: in dit vierde IDFA verslag twee films die dankbaar gebruik maken van archiefbeelden om hun verhaal te vertellen.
Paul Scheffer baarde in 2000 opzien met zijn opiniestukHet multiculturele drama, over de schaduwkanten van de multiculturele samenleving. Het stuk maakte veel los, het onderwerp was toen immers nog behoorlijk taboe. In 2007 schreef hij - voortbordurend hierop - het boekLand van aankomst, over de geschiedenis van immigratie in Nederland. Hij kreeg toen ook het idee om van geschiedenis een film te maken. Nu, zo'n zes jaar later, is de documentaireLand van aankomst op het IDFA in première gegaan. Het is een ambitieuze film geworden. Niet alleen wordt de immigratiegeschiedenis in Nederland geschetst, maar ook die van Zweden, Engeland, Duitsland, België en Frankrijk.
Het bijzondere aan de film is dat er alleen maar gebruik wordt gemaakt van archiefbeelden, zonder sturende voice-over of nieuw gemaakte interviews. Op deze manier ontstaat er een soort associatieve collage. Doel van de makers is dan ook om te laten zien dat er in meerdere Europese landen tegelijkertijd bepaalde zaken aan de gang waren rond migratie. Het begint in de jaren '50 en '60 met bedrijven die, samen met de overheid op zoek gaan naar arbeiders door schaarste op de eigen arbeidsmarkt. Zo zien we een prachtige scène met een Nederlandse ambtenaar die met aktentas en al in Marokko vanuit een soort koloniale houding intuïtief Marokkanen wegstuurt of juist aanneemt. Als een Nederlandse fabriek meer werknemers nodig heeft, noemt hij dit ook een 'nabestelling'.
Vervolgens zien we de eerste rellen in Rotterdam en Londen, eind jaren '60/begin jaren '70. Het ongenoegen in de oude buurten groeit en pas in de jaren '90 lijkt er een politieke omslag te komen. hierbij zien we tal van bijzondere archiefopnames voorbij komen. Het fragmentarische karakter is op zich geen probleem, wel het feit dat alle landen zo over één kam worden geschoren. Wat je mist, is de nuance, de verschillen tussen de landen die we voorbij zien komen. Deze moeten er zeker zijn, maar passen blijkbaar slecht in het uniforme verhaal dat de filmmakers willen vertellen. Een gemiste kans.
Een andere documentaire die veel archiefmateriaal laat zien, isThe Trouble With Aid, over het effect van de diverse hulpacties voor gebieden met armoede en ellende vanaf de jaren '60 tot nu. De traditionele voice-over en interviews zijn hier wel weer volop aanwezig. Begonnen wordt met de eerste echte humanitaire hulp in 1967 voor Biafra, Nigeria. Voor het eerst was een hongersnood zo uitgebreid op tv te zien. Met de opkomst van humanitaire hulp en een politiek engagement eind jaren '60 kwam alles samen voor grote acties om hulp en voedsel naar het gebied te sturen. De hulpverlener werd een nieuwe held en een bewustzijn voor een betere wereld werd er bij het grote publiek stevig ingeduwd.
Vervolgens belicht de film achtereenvolgens de humanitaire rampen in Cambodja, Ethiopië in 1985, met Live Aid als mega-evenement, Somalië, Goma/Rwanda en Kosovo/Servië. De hulporganisaties schieten in deze decenia als paddestoelen uit de grond en wordt een echte business. Tegelijkertijd laat de filmmaker Ricardo Pollack overtuigend zien dat de hulpverlening soms ook een conflict langer in stand hield, door machtsmisbruik, corruptie en het feit dat soms soldaten ook de controle over de voedselvoorraden konden krijgen. Ethiek botst steeds vaker met de dagelijkse praktijk in de opvangkampen en de rol van militairen als ondersteuning neem hierbij ook soms enorme vormen aan.
Toch is de vraag wat het alternatief is. Niets doen kan rationeel soms beter zijn, maar gevoelsmatig is dat een stuk moeilijker. De dilemma's die binnen hulpverleners en -organisaties leven, komen goed naar boven. Iets of niets doen, that's the question...
