Edgar Reitz heeft metDie andere Heimateen prachtig hoofdstuk toegevoegd aan zijn Heimat-project. Lees hier ook onze recensie. Naar aanleiding daarvan sprak MovieScene met de regisseur.
U heeft sinds 1984 aan de Heimat -films gewerkt. Waarom begon u in de eerste plaats aan dit project?
Er is geen motivatie voor het geheel. Dit geheel is slechts een gevolg van het begin.Wanneer men 30 jaar werkt, wordt men in die tijd ook 30 jaar ouder. Door de jaren heen groei je dan ook mee met het project en heb je steeds meer inspiraties en ideëen.
Hoe kreeg u dan het idee voor dit project?
Het project is voortgekomen uit mijn levensgeschiedenis. Ik was beland op een punt in mijn leven dat ik dacht: "Hoe ga ik nu verder?" Ik heb toen gepoogd om mijn eigen familiegeschiedenis te onderzoeken en mezelf af te vragen waar ik in dat verhaal sta. Zo begon het, en al het verdere is een vervolg op dat begin. Je moet niet vergeten dat het Heimat-project niet uit één, maar uit 32 films bestaat.
Uw vorige Heimat -films vinden plaats tussen 1919 en 2000. Waarom heeft u er voor gekozen om deze in 1840 te situeren?
Dit is noch een vervolg, noch een prequel op de andereHeimat-films, maar een op zichzelf staande film. De emmigratiegolf van de 19de eeuw was een belangrijke reden om de film in die tijd te situeren. En die emigratiegolf was er niet alleen in Duitsland, maar in heel Europa. Het is voor mij zeer belangrijk dat wij onszelf daaraan herinneren. Het is nog niet zo lang geleden dat wij in Europa net zo arm waren als de arme mensen in het Afrika van tegenwoordig. Zij ontvluchten nu om economische redenen hun land en gaan naar het westen toe. Dat gebeurde vroeger andersom.
Immigratie is inderdaad een belangrijk onderwerp in uw film. Mede door de globaliserende wereld kunnen er tegenwoordig veel meer mensen dan ooit immigreren en emigreren. Hoe denkt u dat ons idee van 'thuis', of van 'heimat' hierdoor verandert?
Het begrip 'heimat' heeft in de Duitse taal een zeer bijzondere, speciale betekenis. Het is niet zo gemakkelijk om rechtstreeks te vertalen, zoals u waarschijnlijk weet. Het heeft verschillende betekenissen, zoals 'thuis zijn' en 'zich thuis voelen.' Het is ook iets wat we eigenlijk kwijt zijn, wat in het verleden gespeeld heeft. Heimat is waar je opgegroeid bent en een begrip waarvan je zou kunnen zeggen dat het misschien voornamelijk in onze gedachten te vinden is. De filosoof Ernst Bloch heeft in zijn boekDas Prinzip Hoffnung(vertaald:Het Principe Hoop) geschreven dat 'heimat een plek is waar nog niemand is geweest.' Hij zegt dat het eigenlijk een herinnering is aan iets wat eigenlijk nooit heeft bestaan. Het is een geidealiseerde projectie. En dat is ook de betekenis die heimat in mijn film krijgt. Daar verandert de immigratie niets aan.
De naties zoals deze nu bestaan, bestonden nog niet echt in 1840. Denkt u dat de personages in uw film zich eerder als protestanten en inwoners van Schabbach zouden definiëren dan als Duitsers?
Alles met betrekking tot de Duitse staat is altijd ingewikkeld geweest. Men zei altijd: "We zijn Duitsers, maar geen inwoners van een Duitse natie." En dat hebben ook mensen gezegd die woonachtig waren in Oostenrijk, Lotharingen of de Elzas, eigenlijk overal waar de Duitse taal werd gesproken. Zelfs aan de grens met Denemarken - en in Denemarken zelf - waren er mensen die Duits spraken en zich Duits voelden. Maar ze hadden dus niet de Duitse nationaliteit. Mensen noemden zich Duits, maar hadden eigenlijk de Pruisische of Beierse nationaliteit. Na 1815 waren er binnen Duitsland 32 landen. Sommigen daarvan waren koninkrijken en anderen vorstendommen. Dat was in de film ook te zien. Bijvoorbeeld als je wilde emigreren moest je een bevestiging krijgen dat je geen Pruisisch onderdaan meer was. Dat is een bijzondere geschiedenis in Duitsland, die nog tot de dag van vandaag zijn uitwerking heeft. Er kan ook nu niets gezegd worden dat Duitsland echt één volledige natie is. Mensen uit Beieren vinden zich bijvoorbeeld Beiers en willen ook bij Beiren horen. Ze hebben ook bijvoorbeeld een eigen parlement en zijn het niet eens met beslissingen die andere deelstaten nemen. Ik heb hier geen enkel probleem mee.
Hoe heeft u eeen Duits dorp uit 1840 in zoveel detail weten na te maken?
Dat was veel werk (lacht). Voordat de opnames begonnen, hebben we een heel jaar gebouwd. Omdat we in een echt bestaand dorp bouwden, had dat natuurlijk gevolgen voor de mensen die daar woonden. Zij mochten er bijvoorbeeld een heel jaar lang niet met hun auto's rijden. De dieren moesten zich aanpassen aan de situatie en ook moesten de acteurs alle oude ambachten leren en zich aanpassen aan de omstandigheden uit die tijd. Wat bijvoorbeeld zeer moeilijk uit te beelden is, is honger. Wat moet je dan doen? Alleen maar een lege tafel laten zien is niet genoeg. Gelukkig waren de acteurs zeer gedisciplineerd. Gedurende de opnames aten ze ook zo weinig mogelijk.
Het was zeker ook moeilijk om acteurs te vinden? Ze moesten namelijk niet alleen inderdaad dingen doen die ze niet gewend waren, maar u film is op bepaalde momenten ook gefilmd in een stijl die in niets lijkt op moderne fil
Dat was eigenlijk niet zo heel moeilijk. Acteurs zijn altijd bereid om alles te doen wat je van ze vraagt. Maar het was moeilijk om acteurs te vinden wiens gezichten pasten bij die van de mensen die leefden in 1840. Het is extra moeilijk dat je aan veel moderne, oudere actrices van boven de 60, 70 ziet dat ze cosmetische ingrepen hebben gedaan aan hun gezicht. Ze schminken hun gezicht of hebben het chirurgisch strakgetrokken. Zulke actrices kon ik niet gebruiken. Die actrice die de 85-jarige oma speelde heeft bijvoorbeeld helemaal niks aan haar gezicht gedaan en dat zie je ook. Het is een heel natuurlijk gezicht. Dat was eigenlijk de enige met zo een natuurlijk gezicht die we in heel Duitsland konden vinden. Ze was ook ziek en is inmiddels overleden.
Welke andere films, naast de Duitse heimatfilms uit de jaren 40 en 50, hebben u beïnvloedt bij het maken van deze film?
Filmmakers van mijn generatie hebben die heimatfilms gehaat. De jongens van de filmschool van Munchen vonden die films verschrikkelijk. En je moet je ook eigenlijk schamen dat zoiets ooit in Duitsland geproduceerd werd. Ik heb dan ook altijd duidelijk gemaakt dat mijnHeimat-films geen heimatfilms zijn. Voor mij waren de Italiaanse films uit het neorealisme eigenlijk belangrijker. Vittorio de Sica en Roberto Rossellini waren mijn voorbeelden. Van Fellini was ik een groot fan, ook al verschilt hij van de andere neo-realisten, omdat hij zijn films in de studio opnam. Ook latere Italiaanse filmmakers hebben bij beïnvloed, zoals Ermanno Olmi, en vooral zijn filmL'arbero degli zoccoli (1978). Deze Italiaanse films hebben mij altijd zeer geraakt.
U maakt gebruik van zwart-witte cinematografie, maar soms voegt u kleur toe. Dat is een heel mooi effect, maar wat is uw reden hiervoor?
Door de digitale filmmaterialen zijn we nu in staat om hele mooie zwart-wit beelden te maken. Daar helpt een computer ook erg bij. Het kleurbeeld bestaat zoals je weet uit drie kleuren, rood, groen en blauw. Er bestaat niet zoiets als zwart-wit, dat is gewoon een mengsel van drie pixels. Als je bijvoorbeeld op een groot doek als in EYE heel dicht bij het scherm gaat staan terwijl er een oude zwart-wit film draait, kun je gewoon kleuren onderscheiden. Het zijn gewoon gekleurde pixels die bestaan uit rood, groen en blauw. Als deze op een bepaalde manier gemengd worden, zien we van veraf alles in het zwart-wit. Dan kun je ook bijvoorbeeld de vraag stellen wat wit is en wat zwart is. Dat is een zeer complex thema. Zwart-wit beelden zijn 46 procent groen, 32 procent rood, en voor het overige deel blauw. Het is dus niet gelijk. Wat wij dus met onze ogen als zwart-wit zien is een mengsel van drie kleuren. Hierdoor kan ik werken zoals ik wil. Als bijvoorbeeld de smid komt met een gloiend hete hoefijzer kan ik in mijn computer aangeven wat voor kleurcombinatie ik wil zien, waardoor je rode gloed ziet af komen van de hoefijzer. Dat is dus een mogelijkheid die we tegenwoordig hebben die ik geweldig vind.
Dan nog wat over de personages. Aan het begin van de film is Jetchen duidelijk verliefd op Jacob. Is dat aan het eind van de film ook het geval, of voelt ze dan toch meer voor Gustav, haar man en Jacob's broer?
Ze houd van Jakob, maar we moeten één ding bedenken: in de wereld die ik hier beschrijf bestaat er geen liefde, in ieder geval niet zoals we dat vandaag kennen. Het is een volstrekt andere realiteit. Ze houdt de liefde voor zichzelf en spreekt daar ook niet over. Andere dingen zijn belangrijker. Tijdens haar laatste avond met Jacob doet ze dan ook iets ongelofelijks. Dat is tegenwoordig wellicht iets makkelijker, maar in die tijd was het heel bijzonder dat ze de laatste avond voor ze voorgoed weggaat met hem zou slapen. Ze loopt ook het risico meteen zwanger te worden van hem. Ze was zich ook bewust van dit risico en de mogelijke gevolgen daarvan. Eerder gebeurde dat ook immers op de kermis, toen ze sliep met Gustav. En ze wordt ook zwanger, zoals blijkt uit de brief die ze vanuit Brazilië stuurt. Maar haar laatste avond met Jakob was belangrijk voor haar. Ze kon zo haar gevoel uiten.
Hoe ziet u het personage van Jakob? Is hij een tragische held of is hij iets te veel een dromer en idealist in een tijd waarin eigenlijk meer om pragmatisme wordt gevraagd?
Er is zeker een bepaalde tragiek aan die jongen, maar dit verhaal is geen tragedie. Het gaat mij hier niet om het conflict, maar om zijn karakter. Dat heeft ook met de vertelvorm te maken. Dit is een episch werk. Daar spits je je niet toe op conflicten. Waar het mij om gaat is om de vraag: "Hoe overleef je?" Dat is hopelijk vaak ook een compromis. Bij de epische vertelvorm gaat het nooit om het einde. In drama's gaat het altijd wel om het einde. Ze houden zich bezig met de vraag hoe het afloopt. Hier is het einde niet belangrijk. Het einde is slechts het begin van iets nieuws.
Tot slot: plant u nog meer Heima t-films?
Ik ben op een leeftijd dat ik niet veel ga veranderen. Ik blijf voorlopig nog een beetje raadselachtig, maar van mijn volgende film zul je zeker herkennen dat hij van mij is.
