Oude meesterwerken nog eens onder de loep. Ditmaal de klassieker van Steven Spielberg uit 1975.
State-of-the-art special effects zijn evenals de Chinese vuurwerkcollages van kunstenaar Cai Guo-Qiang adembenemend om naar te kijken. Zij zijn echter geenszins doorslaggevend voor het suspensegehalte van een speelfilm. Creatieve cameravoering, muziek en spanningsopbouw zijn crucialer. De meesterlijke King Kong (1933) was dan ook veel meer dan Willis O’Brien’s vintage special effects. Zelfs Tarantula (1955 ) met de eenvoudigst denkbare special effects was een gelaagde en geslaagde thriller. Hierin werd een echte tarantula (vogelspin) vergroot geprojecteerd op een achterdoek. Een mislukte trucage echter was de zwerm muggen in The African Queen (1951). De capriolen van Humphrey Bogart en Katherine Hepburn om de insecten van zich af te slaan waren potsierlijk gezien de muggen overduidelijk achter een glasplaat zaten. Zelfs in 1975 met de gevorderde technologie worstelde Steven Spielberg in de klassieker Jaws met (falende) special effects.
Na een tip van zijn vrouw zag Richard Zanuck van Universal Pictures een goede film in de bestseller Jaws van Peter Benchley. De pas achtentwintigjarige Spielberg werd regisseur. De film begint tijdens een snikhete zomer in het vakantiestadje Amity aan de Atlantische oostkust. Chief Brody (Roy Scheider) ontdekt het verminkte slachtoffer van een haaienaanval. Hij wil terstond alle stranden sluiten, maar wordt tegengewerkt door een burgermeester met meer oog voor toeristendollars. Het eerstvolgende weekend bijt een grote witte haai weer een jongen dood. De moeder van de jongen schrijft een forse beloning uit en plots wordt het vredige Amity overspoeld met avonturiers en vissers op zoek naar de moordzuchtige haai. Plaatselijke malloot en haaikenner Quint (Robert Shaw) biedt Chief Brody zijn diensten aan. De maritiem wetenschapper Matt Hooper (Richard Dreyfuss) wil mee voor onderzoek. De drie oceaanmusketiers, Brody, Hooper en Quint gaan - letterlijk en figuurlijk - naar de haaien. Hun boot is aan de kleine kant waar ze gaandeweg achter komen.
Quint de oorlogsveteraan is een uniek personage. Zijn monoloog over de Japanse aanval op de USS Indianapolis in juli 1945 is gedenkwaardig. Negentig overlevenden, waaronder hijzelf, werden aangevallen door haaien. Quint mijmert over de afgrijselijke, levenloze poppenogen van deze dieren. Robert Shaw, ook een begaafde scenarist, schreef de monoloog zelf. Quint speelt even later een hoofdrol in één van de onsmakelijkste scènes uit de filmgeschiedenis.
Shaw was een beruchte alcoholist en lastpak. Hij en Richard Dreyfuss hadden een hartgrondige hekel aan elkaar en Spielberg had zijn handen vol aan de kemphanen. Een nog grotere ergernis was de schrijver Benchley. Hij was een bemoeial en wilde grote namen zoals Paul Newman en Robert Redford. Spielberg werkte graag met onbekende acteurs, want hij wilde zijn publiek overtuigen dat dergelijke ellende gewone mensen zoals jij en ik overkomt. Benchley ging helemaal door het lint toen Spielberg een andere afloop had bedacht dan in zijn roman, waarna de razende Benchley werd verwijderd van de set. Tot overmaat van ramp liepen de draaidagen ook fors uit de hand, tot drie keer langer dan gepland. Maar zijn niet werkende nephaai bezorgde hem de grootste hoofdbrekens. Deze mechanische rubberen reuzenhaai, die hij Bruce noemde, weigerde steeds dienst. Zelfs in de bouwfase toen Spielberg met vrienden George Lucas (Star Wars) en Martin Scorsese (Goodfellas) de werkplaats bezocht, zat het hoofd van Lucas vast tussen Bruce’s tanden toen hij voor de grap zijn hoofd erin stopte. Midden in de Atlantische oceaan liet het mechaniek van Bruce het helemaal afweten. Spielberg had genoeg van de recalcitrante Bruce en besloot de haai zeer spaarzaam te gebruiken. In navolging van zijn grote voorbeeld Hitchcock voerde hij de spanning met andere middelen op. Jaws werd zodoende een thriller van formaat, mede dankzij de muziek van soundtrack maestro John Willia Zijn simpele thema van tweenoten op bastuba dat de komst van de haai begeleidde werkte subliem. Bij het horen van dit geluid zat een wereldwijd miljoenenpubliek niet zozeer op het puntje van de stoel, maar eronder, zo treffend doseerde Spielberg de schaarse verschijningen van zijn nepmonster.
In de meer recente filmgeschiedenis namen inventieve regisseurs Spielberg’s voorbeeld een fase verder door monstermovies helemaal zonder zichtbaar monster te maken. In The Blair Witch Project (1999) wordt een monster slechts gesuggereerd en in de onovertroffen Cloverfield (2008) zien we alleen de destructie, nooit het monster. Beide films tonen aan dat slechte belichting en een bibberende handheld camera wonderen kunnen verrichten als het om spanningsopbouw gaat.
Maar Spielberg is al veertig jaar de meester van dit genre. Evenals alle geniale kunstenaars bezit hij de gave om in ons collectieve onderbewustzijn het universele plezier, pijn en angst aan te boren. Zijn specialiteit is de gewone man geconfronteerd met angstaanjagende soms vernietigende krachten zoals in zijn eerste thriller gemaakt voor TV Duel (1971), maar ook Close Encounters of the Third Kind (1977), Poltergeist(1982) en War of the Worlds (2005). In klassieke komedie zoals Laurel & Hardy zie je de grap mijlenver aankomen, maar toch lig je in een deuk In Jaws is het onheil ook lang onderweg, maar des te harder komt het aan.
Een ander aspect van de kracht van Spielberg’s Jaws is dat hij ons een totaal irreële angst aanpraat, want in werkelijkheid valt een grote witte haai nooit mensen aan. De haai is weliswaar een carnivoor maar prefereert sushi boven mensenvlees en eet voornamelijk zeezoogdieren. Een witte haai kan zes meter lang zijn en verslindt ook dingen die hij niet kan verteren. Snij zo’n monster open en in zijn bloedrode megamaag zou je wonderlijke onverteerbare vondsten kunnen treffen zoals een afgedankte koelkast of Nick & Simon die een Symphonica in Rosso ten beste geven.
Steven Spielberg’s Jaws is een virtuoze blockbuster en een heftige bioscoopervaring, ondanks of dankzij zijn niet altijd even goede special effects. Spannender dan dit wordt het echter nooit. Het bracht een voor die tijd ongekende 430 miljoen dollar wereldwijd op. Desondanks ging voor 1975 de Oscar voor Beste Film naar One Flew Over The Cuckoo’s Nest. Maar in 2004 op het Minnesota Fringe Festival kreeg Spielberg’s meesterstuk het ultieme eerbetoon: Jaws - The Musical ging daar in première.
