In retrospect: Stranger Than Paradise

Het is deze maand 30 jaar geleden datStranger Than Paradiseuitkwam in de bioscoop. Tijd om opnieuw een kijkje te nemen.

In het openingsshot vanStranger Than Paradise staat een vrouw op een afstandje te kijken naar een vliegveld. Aan haar zijden staan twee koffers. Gebiologeerd tuurt ze naar een vliegtuig dat landt, terwijl een ander langzaam taxiet. De omgeving rond de landingsbaan is dor en afgelegen. Spaarzame pollen gras zijn vrijwel onzichtbaar in de ruwheid van de lo-fi zwartwitbeelden. De vrouw is net aangekomen met het vliegtuig, op zoek naar een nieuw begin in een nieuw land. Ze pakt haar bagage, kijkt nog eens om zich heen, en loopt dan uit beeld.

Een passender begin voor deze vroege film van Jim Jarmusch is moeilijk denkbaar. De leegheid van de setting en de zweem van doelloosheid blijven spoken door de motivatieloze levens van de hoofdpersonages. De vrouw die we zagen is Eva (Eszter Balint). Ze komt uit Hongarije en blijft tien dagen logeren bij haar neef Willie (John Lurie) in New York voordat ze naar Cleveland zal vertrekken. Laatstgenoemde is weinig blij met het bezoek, het zou zijn leven in de war brengen. Niet veel later blijkt echter dat het eten van kant-en-klaarmaaltijden en het spelen van patience prima te doen is in gezelschap. Al even lamlendig is Willie’s vriend Eddie (Richard Edson), die af en toe aan komt wippen voor een praatje of een potje poker.

New York

In één van de eerste scènes slentert Eva door de straten van New York richting het appartement van Willie. De Grote Appel heeft hier echter weinig weg van de magische stad uitManhattan, of de dreigende, rook hoestende metropolis uitTaxi Driver, of zelfs de broeierige melting-pot uitDo The Right Thing. Het New York inStranger Than Paradise is grauw, rommelig, zoutloos en verlaten; bijna een spookstad. De beelden doen denken aan het Texaanse dorpje dat het decor vormt voorThe Last Picture Show; bij beiden ontbreekt het aan jeugdige vitaliteit. Alleen waar in de film van Bogdanovich de jongeren richting de stad vertrekken, slaat in het universum van Jarmusch juist daar het verval toe.

Zon en sneeuw

De treurnis blijkt echter niet voort te komen uit de stad zelf, maar uit de karakters. Als Willie en Eddie in de tweede akte besluiten om de inmiddels in Cleveland werkende Eva op te zoeken, lijkt deze nieuwe plek al even zielloos als de vorige. Waar Eddie eerder Cleveland nog aanprees als een prachtige stad, kan hij nu niet anders concluderen dat “everything looks just the same”. Zelfs een bezoek aan het zonnige Miami – ironisch ingeluid door een title card met het woord “Paradise” – verandert niets aan deze instelling. De aanwezigheid van hier en daar een palmboom kan niet verhelpen dat de omgeving er ook daar doods uitziet. Verlamd door hun eigen gebrek aan vertrouwen in de toekomst, spendeert het drietal het grootste deel van de tijd in smalle (hotel)kamers, niets doend.

Stranger Than Paradise is niet alleen een belangrijk hoofdstuk in de sobere Amerikaanse independent film, maar is eveneens interessant als vroeg werk in de carrière van Jarmusch en als hoofdstuk in de Amerikaanse independent film. Zijn liefde voor het thematisch inzetten van kleurloosheid zal later nog te bewonderen zijn in zijn westernDead Man en de collectie short filmsCoffee and Cigarettes. Ook maakt hij al veelvuldig gebruik van deadpan humor om de sullige situaties nog schrijnender te maken. Later zou hij dit verder uitbuiten door samen te werken met specialisten als Bill Murray en Tom Waits. InStranger Than Paradise sijpelt deze droge toon ook nog door in het camerawerk. Wanneer Willie en Eddie naar Cleveland rijden, worden ze – Willie met voeten op het dashboard en een blik bier in de hand – vanuit een net te laag standpunt in beeld genomen. De camera hangt en observeert, alsof hij net zo moe is als de personen die hij filmt.

In een tijd waarin de gemiddelde shotlengte nog altijd lijkt te krimpen, biedt het trageStranger Than Paradise een bijzonder contrast. Niet alleen de personages zijn niet vooruit te branden, ook de muziek en dialogen lijken door de scènes te moeten worden gesleept. Om het gevoel van mentale vermoeidheid nog eens verder door te trekken heeft Jarmusch daarnaast na iedere sequentie nog eens enkele seconden zwart beeld ingevoegd die de sequenties hard van elkaar scheiden. Als we ons op deze moeizame wijze van scène naar scène bewegen, lijkt Eddie bijna gelijk te krijgen: “You come to someplace new, and everything looks just the same”.