One flew east, One flew west
One flew over the cuckoo’s nest.
Dit oeroude kinderrijmpje is het cryptische uitgangspunt voor deze mijlpaal van een film. Eencuckoo’s nestis een eufemisme voor een gesticht; wie ze niet allemaal op een rijtje heeft, wordt soms ‘cuckoo’ genoemd. Maar wie vloog er dan over? Dat moet onze held Randle P. McMurphy (Jack Nicholson) zijn, een beeldenbestormende einzelgänger met een aanstekelijk gevoel voor humor.
“Oh, er is veel hoop, alleen niet voor ons,” zei het icoon van de moderne literatuur Franz Kafka tegen zijn biograaf Max Brod. Chief Bromden (Will Sampson) had het tegen Randle P. McMurphy kunnen zeggen bij hun eerste ontmoeting in het gesticht. McMurphy dacht slim te zijn door te doen alsof hij gek was om zodoende zijn gevangenisstraf te ontlopen. De grootste vergissing uit zijn leven. De patiënten worden platgespoten en als toetje ge-elektroshocked. Maar zij worden vooral dom gehouden. McMurphy botst hard tegen de regelneef van een hoofdverpleegster Nurse Ratched (Louise Fletcher). Hij komt er snel achter dat in deze inrichting noch hoop noch vreugde levensvatbaar is. Hij sputtert even tegen, maar bindt in wanneer hij erachter komt dat Ratched hem levenslang opgesloten kan houden. Gaandeweg echter laat hij zijn egoïsme varen en neemt het voor zijn medebewoners op. Hij ontketent een dolkomische revolutie met clandestiene uitjes en openlijk verzet. Maar na het klapstuk, het nachtelijke feest waarin de stotterende Billy Bibbit (Brad Dourif) zijn droom verwezenlijkt, stelt Ratched orde op zaken. En hoe!
One Flew Over Ther Cuckoo’s Nest heeft weinig gemeen met andere bekende films gesitueerd in inrichtingen zoals Samuel Fuller’sShock Corridor (1963) met z’n intrigerende moordplot of Terry Gilliam’s ijzersterke Sci-Fi epos 12 Monkeys (1995). Deze puur karaktergestuurde plot – vrijheid tegen oppressie - is de eenvoud zelve, maar de personages zijn gedenkwaardig. De heren van de Oscars vonden het de volmaakte speelfilm en kenden alle belangrijke prijzen toe: beste film, beste acteur, beste actrice, beste scenario en beste regisseur. Sinds 1934 met Frank Capra’s It Happened One Night was dit niet meer voorgekomen.. In 1977 zette The American Film Institute (AFI) Cuckoo’s Nest tussen een illuster gezelschap van onder meerCasablanca, Gone with the Wind enCitizen Kane als één van de tien beste films allertijden.
De schrijver van het boek, Ken Kesey, dacht er anders over. Hij was woedend en vond het een kluchtige travestie. Hij had zelf in een inrichting gewerkt en schreef er zijn eerste roman over. Het werd in 1962 een bestseller en tot zijn eeuwige spijt verkocht Kesey de filmrechten aan Hollywood icoon Kirk Douglas voor 18.000 dollar. Douglas speelde in 1963 zelf in een mislukte toneelbewerking van Cuckoo’s Nest in New York. Hij deed later de rechten over aan zijn zoon Michael die de film ging produceren. En toen was het echt oorlog tussen Kesey en de filmmakers.
Kill Your Darlings is tot daar aan toe, zal Kesey hebben gedacht, maar zijn darlings werden eerst gemarteld en verminkt. Het verhaal werd door de scenaristen drastisch aangepast. Het minimaliseren van de rol van zijn verteller en hoofdpersonage, de schizofrene Chief Bromden, was hem een doorn in het oog. McMurphy werd te belangrijk gemaakt en Nurse Ratched te zachtmoedig. Maar het compleet ontbreken van “The Combine”, de heersende macht in zijn roman, was voor Kesey onvergevelijk. Ziedend begon hij een juridisch gevecht tegen de filmmaatschappij en zijn naam werd van het filmproject verwijderd. Desondanks was het aangepaste verhaal in zeer goede handen met het aantrekken van de geniale Tsjechische regisseur Milos Forman (Hair, Man on the Moon). Jaren later was Forman verantwoordelijk voor het meesterwerk Amadeus (1984, 8 Oscars) een film bekend onder filmstudenten vanwege de overrompelende eerste zeven minuten. Dit visuele banket bruist, zindert, boeit en zuigt je helemaal in; let wel, we zijn maar zeven minuten onderweg.
Jack Nicholson is een geweldige McMurphy en zijn titanische gevecht met de even briljante Louise Fletcher als Nurse Ratched plaatst ze in een reeks eminente filmduo’s zoals Katherine Hepburn en Humphrey Bogart inThe African Queen (1951), Ratso Rizzo en Joe Buck in Midnight Cowboy (1969) en De Niro en Pacino inHeat (1995). We zien aanstormende sterren Danny DeVito als Martini en Christopher Lloyd (Doc in de Back to the Future reeks) als Taber. Het hele ensemble levert stuk voor stuk prima acteerwerk af. Brad Dourif als schrijnend geval Billy Bibbit werd ook genomineerd voor een Oscar.
Het gevecht van de eenling tegen de gevestigde macht blijft een magneet voor filmers, want diep van binnen brandt bij iedereen het verlangen om het verschil te maken en zich te onderscheiden. Zo’n gevecht begint altijd bij durven en de egocentrische lolbroek McMurphy is voor de duvel niet bang. Gaandeweg wordt hij een leider die zijn volgelingen hoop schenkt. Een persoon kan zeker het verschil maken, Randle P. McMurphy wijst de weg.
Scenaristen Lawrence Hauben en Bo Goldman begrijpen het belang van rigoureus schrappen. Film is een visueel medium: voor sommige dingen zijn er geen woorden, sommige dingen zijn te erg. De scenaristen schrapten zo drastisch dat er in bepaalde scènes niets overbleef dan memorabele, veelzeggende blikken tussen Ratched en McMurphy. Ziehier de kunst van het weglaten in optima forma. Een blik als daad van oorlog, een blik als repressiemiddel, kortom blikken die duizend woorden waard zijn.
De verpletterende apotheose bevat eveneens geen woorden. Na het desastreus verlopen nachtelijke feest is het over en uit voor McMurphy en Billy Bibbit. Ratched laat daar geen misverstand over bestaan. Is er dan geen hoop meer voor ons, zoals Kafka beweert? Chief Bromden weerlegt dit op glorieuze wijze. One flew east, one flew west. The Chief flew north en heft een stevige middelvinger naar Kafka. Met de geest van McMurphy op zijn schouders neemt hij op spectaculaire wijzen het hazenpad.
Veel critici beweren dat Kesey’s boek beter is dan de film. Maar door de totaal veranderde gezichtspunten, de werkwijze van de scenaristen, de visuele gaven en het meesterschap van Milos Forman zijn de twee nauwelijks vergelijkbaar. Is Multatuli beter dan Mozart?
Een volmaakte film, oordeelden Oscar en zijn leden. Welnu, je kunt jaarlijks elke keuze van dit instituut ter discussie stellen, maar hier niet. One Flew Over The Cuckoo’s Nest is een monumentale film en Jack Nicholson’s finest hour. Ga dat (weer) zien.
