Once Upon a Time in Anatolia - recensie

Ceylan’s fijnzinnige ontleding van het politiethriller genre.

Diep in de nacht zien we in de verte koplampen door de mist schijnen. Niet één, of twee maar maar liefst drie auto’s rijden via een verlaten weg het uiterste hoekje van het kader binnen. Al snel blijkt dat het om een moord gaat en de politie zich samen met de moordenaar in de auto bevind, op zoek naar het lijk. Wat volgt is een lange, vermoeiende zoektocht met als personages de moordenaar, de minister van justitie, de recherche, een dokter, een chauffeur en de hulptroepen om het lijk op te ruimen. Het is een verhaal dat Ceylan zelf hoorde van een dokter. Ideaal voor een politiethriller, zou je zeggen.

Maar Ceylan’s film is noch een politiethriller, noch een western, zoals de titel wellicht wel doet vermoeden. Want hoewel de titel duidelijk een verwijzing is naarOnce Upon a Time in the West (de westernklassieker van Sergio Leone uit 1968) en het in eerste instantie ook een logische verwijzing lijkt voor de film, met het stoffige achterland van Tukrije en de eenzame anti-helden, draagt Ceylan’s versie ook de nodige politieke lading met zich mee. Zo is Anatolië het gedeelte van Turkije waar stedelingen zich liever niet vertonen. Een verlaten oord met enkel kleine dorpjes waar ze nog niet dood gevonden zouden willen worden. Nee, Ceylan is op zoek naar iets anders dan een genrefilm, hij wil de kijker duidelijk een ander verhaal vertellen dan dat van een doorsnee politiethriller. Dit blijkt al snel uit de banale, meestal komische dialogen en bijna slapstick-achtige situaties. Zo is er een scène waarin de politie het lijk in de kofferbak probeert te stoppen, maar er net niet in past. Het zijn situaties die weinig met het plot van de film te maken hebben, maar tegelijk veelzeggend zijn.

Behalve de situaties weet Ceylan ook op meesterlijke wijze gebruik te maken van de nachtelijke setting. Het is één van de elementen die de spanning er tijdens de vermoeiende, in prachtig Tarkovski-achtig lyrisch camerawerk, gefilmde zoektocht vast weet te houden. Met name in een scene waar de mannen besluiten even uit te rusten in een klein dorpje, waar plotseling de stroom uit valt en de plek slechts verlicht wordt met kaarsen komt dit mooi tot uitdrukking. Het is een scène al ver in de film waarin zich de eerste vrouw van de film bevindt, maar het is juist die afwezigheid van vrouwen in de film die hen zo belangrijk maakt. Zo zou het best het gebrek aan vrouwen in het leven van de hoofdpersonages kunnen zijn dat zorgt voor hun corruptie. Maar net als met alle andere thema’s in de film suggereert Ceylan een hoop, maar laat hij de antwoorden aan de kijker over.

Op deze wijze legt Ceylan ook bij herhaling de autoritaire rollen die de personage’s vervullen bloot. Het gaat om machtsverhoudingen waar Ceylan op subtiele en humoristische wijze kritiek op uitoefent door de personages zichzelf af en toe flink belachelijk te maken, zonder dat ze in schurken of slechterikken veranderen. Het zijn slechts rollen, die de samenleving de personages heeft opgedrongen en daardoor voor een hoop ellende zorgt in het land. De mensen die de touwtjes in handen hebben, mogen wel wat minder bureacratisch en juist wat menselijker worden, lijkt Ceylan te willen zeggen met zijn film, zonder de geloofwaardigheid van zijn personages maar een moment aan te tasten of de complexe problemen in zijn land te onderschatten.

Ceylan verrast, amuseert en daagt de kijker uit met zijn meesterwerk van epische properties. Waar de film in de handen van vele filmmakers een slecht uitgevoerde, intellectuele oefening zou zijn geworden, lukt het Ceylan maatschappijkritiek, belangrijke thema’s en genuanceerde karakterstudies op subtiele wijze tot één geheel te brengen. Het resultaat is een grootse film van één van de grootmeesters van de hedendaagse cinema.