Het is deze maand 75 jaar geleden datLa Grande Illusion in de Amerikaanse bioscopen verscheen. Tijd om te kijken of deze film nog steeds stand houdt.
Afgelopen maand keken we in deze rubriek naar de Amerikaanse filmThe Great Escape. Hierin probeert een groep krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog een zwaarbewaakt Duits kamp te ontvluchten. Deze maand viert een film zijn jubileum die veel overeenkomsten kent met de avonturenfilm van John Sturges, ditmaal uit Frankrijk. De film gaat eveneens om een groep krijgsgevangen, die probeert te ontsnappen via een gegraven tunnel. Zelfs op het niveau van de handeling zijn er gelijkenissen te bespeuren: zo kennen beide films een scène waarin gevangenen via broekspijpen het graafwerk vervoeren, zodat er geen opvallend hoge berg aarde uit het niets in de barak ontstaat. Echter, ondanks de schijnbaar gelijkwaardige opzet, zijn de films enorm anders uitgewerkt.
La Grande Illusionopent bij het Franse leger (let wel, het betreft hier de Eerste Wereldoorlog, in tegenstelling tot de Tweede inThe Great Escape). Luitenant Maréchal luistert naar een platenspeler, zachtjes meezingend. In een andere kamer wacht kapitein de Boeldieu op hem, met het bericht dat Maréchal samen met hem een verkenningsvlucht uit zal moeten voeren. Het mysterie van een grijze plek op een onlangs genomen luchtfoto dient opgelost te worden. De missie draait uit op een mislukking. De twee worden door de Duitse officier von Rauffenstein uit de lucht geschoten. Von Rauffenstein is echter de slechtste niet, en nodigt hen uit voor de lunch, het zijn tenslotte geen simpele soldaten. (Klassen)verschil moet er wezen, denkt hij zichtbaar. Na de maaltijd volgt de reis naar het kamp. Daar aangekomen wachten andere Fransen hen op, geleid door de Chaplinesque acteur Cartier en de rijke Joodse luitenant Rosenthal. Het duurt niet lang voordat ze dit gezelschap helpen met een poging tot uitbreken.
WatLa Grande Illusion voornamelijk onderscheidt van diens onderwerpgenoot is de wijze waarop het conflict wordt aangepakt. Waar de conflicten inThe Great Escape veelal extern zijn, tegen grote hoeveelheden te verplaatsen aarde en te ontvluchten bewakers, concentreert Renoir zich op de interne strijd. Dit blijkt al bij het allereerste diner, vlak na de gevangenneming van de Bouldieu en Maréchal. Hier worden de twee geconfronteerd met de problematiek rond hun identiteit en rol in de oorlog. Ze worden namelijk niet stevig onder handen genomen door hun militaire tegenstanders. Integendeel, wanneer tijdens de maaltijd per toeval iemand binnenkomt met een Duitse krans voor een neergeschoten Franse kapitein, salueert von Rauffenstein en spreekt: “May the earth lie gently on our gallant enemy”. Maar de vormende relatie gaat verder dan wederzijds respect. Zo deelt men tijdens het eten gemeenschappelijke herinneringen en ervaringen. Vijanden op het slagveld zijn vrienden aan tafel.
Ondanks deze vriendelijke uitwisselingen blijft de oorlog altijd meespelen op de achtergrond. Nooit in beeld, maar altijd aanwezig in de handeling. Wanneer tijdens een campy toneeluitvoering van de gevangenen bekend wordt dat het Franse leger een belangrijk fort heeft herwonnen, barst men uit in het zingen van het Franse volkslied. Maar is het uit nationalistisch gevoel, of verlengt het de ironische toon van de voorstelling? Is het zingen slechts deel van opgedrongen militaire functies? Slechts rollen in het spel van abstracte eenheden als ‘Fransen’ en ‘Duitsers’? De titel ‘De Grote Illusie’ slaat op de hoop dat de oorlog die hieraan ten grondslag ligt snel over zal zijn, dat men weer aan eigen tafel plaats kan nemen. Het slaat ook op het idee dat dit de laatste oorlog zal zijn. Dat als dit conflict afgelopen is, de mensheid voor eens en voor altijd klaar is met vechten. Maar het slaat bovenal op het idee dat er twee zijden zouden bestaan. Noem het ‘goed’ en ‘kwaad’, of geen van beiden, noem het ‘Frans’, ‘Duits’ of ‘Brits’; de slachtoffers blijven mensen. Het is de illusie van de aard van de asymmetrie van het conflict dat Renoir in deze film onderuit weet te schoffelen.
La Grande Illusion kwam slechts enkele jaren voor het uitbreken van wederom een Wereldoorlog uit, een deprimerend gegeven. Ondanks de leeftijd is de wijze waarop Renoir met oorlog omgaat nog steeds relevant. De titel lijkt profetisch, een einde aan oorlogen lijkt nog niet in zicht. De Grote Illusie zet zijn bestaan hardnekkig voort.
Genre: Oorlog
Regie: Jean Renoir
Cast: Jean Gabin, Erich von Stroheim, Pierre Fresnay, Marcel Dalio
